(تصویر: 
)
شیراز، شهر شعر و ادب و مهد تمدن کهن ایران، همواره خاستگاه هنرهای ظریف و چشمنوازی بوده است. در میان این گنجینههای ارزشمند، هنر خاتم شیراز با نقوش هندسی بینظیر و ظرافت خیرهکننده خود، چون نگینی درخشان بر تارک هنر ایران میدرخشد. اما این نگین گرانبها، امروز با چالشهای جدی در بازار فروش داخلی و خارجی دستوپنجه نرم میکند، تا جایی که بسیاری از فعالان این عرصه، نگران نفسهای آخر آن هستند. این گزارش به بررسی ریشههای این بحران و راهکارهای پیش روی احیای بازار خاتم شیراز میپردازد.
خاتم شیراز، میراثی هزارساله در کشاکش زمان
خاتمکاری شیراز، هنری است که در آن استادکاران با صبر و دقت بیمانند، قطعات ریز چوبهای مختلف (نظیر آبنوس، فوفل، عناب و افرا)، استخوان شتر و فلزاتی مانند برنج و نقره را کنار هم میچینند تا نقوش هندسی پیچیده و موزونی خلق کنند. هر "گل قرینه" خاتم، حاصل ماهها کار دقیق و تعهد به اصالت طرحهاست که هر خط و هر مثلث آن، حکایت از روحی زنده در دل چوب و فلز دارد. این هنر، بر خلاف نسخههای ماشینی و ارزانقیمت، در هر میلیمتر خود، داستان اصالت و مهارت هنرمند را روایت میکند.
قدمت هنر خاتمسازی در شیراز به بیش از هزار سال میرسد. شواهد تاریخی گواهی میدهند که این هنر ریشهدارترین نمونههای خود را در این شهر داشته است. یکی از قدیمیترین و نفیسترین آثار برجایمانده، منبر معروف مسجد جامع عتیق شیراز است که توسط استاد محمد جمعه شیرازی ساخته شده و امروز در موزههای کشور نگهداری میشود. این تاریخ پربار، نشاندهنده عمق فرهنگی و هنری این رشته در شیراز است و لزوم حفظ آن را دوچندان میکند.
چالشهای بازار خاتم شیراز: از تولید تا صادرات
خاتم شیراز، با وجود ارزش هنری و تاریخی فراوان، امروز با انبوهی از چالشها مواجه است که حیات آن را تهدید میکند:
محدودیت کاربرد محصول: بخش عمده تولیدات همچنان به جعبههای سنتی و اقلام تزئینی خلاصه میشود. این در حالی است که جهان امروز نیازمند تلفیق سنت با کاربردهای مدرن در دکوراسیون، اکسسوری و محصولات روزمره است. کاهش کاربرد، به طور طبیعی مخاطب و تقاضا را نیز کاهش میدهد.
رقابت ناسالم و تخریب برند: بازار صنایع دستی از نمونههای ارزانقیمت و کمکیفیت «شبهخاتم» اشباع شده است. این محصولات نه تنها اصالت خاتم شیراز را زیر سؤال میبرند، بلکه با قیمتهای پایین خود، ذائقه مصرفکننده را تغییر داده و ارزش واقعی هنر را مخدوش میکنند.
فقدان زیرساختهای صادراتی: ضعف نهادهای رسمی، عدم وجود تشکلهای اقتصادی قدرتمند و ناآشنایی با استانداردهای جهانی صادرات و بازاریابی، باعث شده خاتم شیراز از بازارهای جهانی محروم بماند. این در حالی است که کشورهای منطقه، حتی با هنرهای دستی ضعیفتر، سهم قابل توجهی از بازار جهانی سوغات و صنایعدستی را به خود اختصاص دادهاند.
چالشهای اقتصادی تولید: گرانی مواد اولیه، نبود حمایتهای دولتی و عدم دسترسی به بازارهای گسترده صادراتی، فشار زیادی بر تولیدکنندگان وارد میکند. اغلب کارگاههای خاتمسازی، کوچک و سنتی هستند و با اصول برندینگ، بستهبندی حرفهای و شناخت سلایق جهانی بیگانه. این شکاف میان هنر و اقتصاد، بازار را از هنر دور کرده است.
هشدار پیشکسوتان: بازار خاتم شیراز نیازمند حمایت فوری است
استاد جلال غلامی، پیشکسوت برجسته خاتمسازی در شیراز، در گفتگو با رسانهها بر اهمیت این هنر تأکید کرده و میگوید: "با وجود کارگاههای توانمند و هنرمندان جوان علاقهمند، فروش آثار تنها به ایام خاص مانند نوروز و برپایی غرفهها در اماکن گردشگری چون حافظیه، ارگ کریمخانی و تختجمشید محدود شده است." وی معتقد است این شرایط برای بقای هنری با این قدمت کافی نیست و خواستار اقدام جدی شهرداری، استانداری و سازمان میراث فرهنگی برای ایجاد فروشگاههای دائمی و مسیرهای صادراتی است. به گفته او، هنرمندان شیراز از نظر کیفیت و اصول کار در سطح بسیار بالایی قرار دارند و شایسته حمایتند.
محمدحسین غلامی، استاد جوان این رشته که از ۱۰ سالگی تحت تعلیم پدرش قرار گرفته، نیز بر این نکته صحه میگذارد. او با اشاره به تلاش برای آموزش جوانان و همکاری با خیریهها برای جذب هنرجویان جدید، هدف خود را حفظ اصالت و ایجاد اشتغال میداند. وی از استاندار فارس، شهردار شیراز و اداره میراث فرهنگی درخواست میکند تا با ایجاد یک بازارچه ثابت صنایعدستی، فضایی پایدار برای عرضه محصولات هنرمندان شیرازی فراهم آورند. این استاد جوان حتی در پروژههای مهم مذهبی عتبات عالیات، از جمله ساخت و مرمت صندوقهای مطهر امامین جوادین در کاظمین و دربهای حرم حضرت ابوالفضل العباس، مشارکت داشته است که خود گواهی بر کیفیت بالای خاتمسازی شیراز است و نشان میدهد توان فنی برای حضور در بازارهای مهم جهانی و پروژههای بزرگ وجود دارد.
مسیر احیای خاتم شیراز: نوآوری، بازاریابی و زیرساخت
احیای هنر خاتم شیراز، مستلزم یک رویکرد جامع و همکاری بینبخشی است. برای نجات این میراث گرانبها و رونق بازار خاتم شیراز، اقدامات زیر ضروری به نظر میرسد:
نوآوری در کاربرد و طراحی: هنرمندان باید به سمت تولید محصولات مدرنتر و کاربردیتر گام بردارند که با سلیقههای روز جامعه و بازارهای جهانی همخوانی داشته باشد. طراحی مبلمان، اکسسوریهای شخصی، لوازم اداری و تزئینات داخلی با المانهای خاتمکاری میتواند بازارهای جدیدی را باز کند. این رویکرد به معنای حفظ اصالت طرحها و مواد اولیه، در عین حال گسترش دامنه کاربرد محصول است.
بازاریابی دیجیتال و برندینگ: ایجاد پلتفرمهای فروش آنلاین، حضور فعال در شبکههای اجتماعی و تعریف استراتژیهای برندینگ حرفهای برای خاتم شیراز، میتواند آن را به مخاطبان بیشتری در سراسر جهان معرفی کند. بستهبندیهای جذاب و استاندارد نیز در این راستا اهمیت حیاتی دارد.
حمایت نهادی و تسهیل صادرات: دولت و سازمانهای مرتبط (مانند میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری) باید با ایجاد زیرساختهای لازم، ارائه تسهیلات صادراتی، برپایی نمایشگاههای بینالمللی و آموزش هنرمندان در زمینه بازاریابی جهانی، راه را برای حضور خاتم شیراز در بازارهای خارجی هموار سازند. این حمایتها میتواند شامل:
اختصاص فضاهای دائمی فروش در مناطق پرتردد گردشگری.
ایجاد شرکتهای تعاونی یا خوشههای صادراتی برای هنرمندان.
ارائه وامهای کمبهره برای خرید مواد اولیه و توسعه کارگاهها.
مبارزه با کالاهای تقلبی و تضمین اصالت: نظارت جدی بر بازار و برخورد با تولیدکنندگان محصولات تقلبی و بیکیفیت، از تخریب برند خاتم شیراز جلوگیری کرده و اعتماد مصرفکننده را باز میگرداند. ارائه گواهی اصالت و برندسازی ملی برای خاتم شیراز نیز میتواند در این زمینه مؤثر باشد.
خاتمسازی شیراز بیش از یک هنر صرف، نمادی از هویت فرهنگی و تاریخی ایران است. با درک عمیق از چالشها و پیادهسازی راهکارهای نوین، میتوان این هنر اصیل را از بحران نجات داد و جایگاه شایسته آن را در عرصه جهانی بازگرداند. امید است با همت هنرمندان و حمایت مسئولین، این نگین درخشان هنر ایران دوباره به اوج شکوه خود بازگردد.
مطالب مرتبط
- خانواده رضا امیرخانی از آخرین وضعیت سلامتی این نویسنده نامآشنا پس از سانحه خبر دادند
- فیلم «دره تبعید» در جشنواره جهانی فیلم فجر شیراز، ادای دین کارگردان به ایران را به نمایش گذاشت و رئیس سازمان سینمایی از این رویداد بازدید کرد.
- درخشش شهید حسین دخانچی در «تب ناتمام»؛ همرزمش از درخواست شفاعت آیتالله و لزوم نگارش جلد دوم میگوید
- فرهنگستان زبان و ادب فارسی معادلهای صحیح واژه “کرانچی” را اعلام کرد
رضا حبیبی، از روزنامهنگاران جوان و آیندهدار در عرصه رسانه است که با انرژی و اشتیاق فراوان در مجله خبری مشغول به فعالیت است. او با تسلط بر ابزارهای نوین خبری و شبکههای اجتماعی، به سرعت توانسته جایگاه خود را به عنوان یک خبرنگار فعال و تأثیرگذار تثبیت کند.