معادله اصلاح قیمت انرژی
در اقتصاد ایران، قیمت‌گذاری دستوری تقریباً همه چیز، از جمله حامل‌های انرژی را تحت تأثیر قرار داده است. سیاست‌گذاران و اقتصاددانان، گاه‌گاهی به اصلاح قیمت‌ها می‌اندیشند تا با واقعی شدن قیمت‌ها، تخصیص بهینه منابع و کاهش فشار بر بودجه دولت را محقق سازند. اما نگاهی به اظهارنظرهای کارشناسان نشان می‌دهد که اغلب، حامل‌های انرژی همانند سایر کالاها و خدمات تلقی می‌شوند؛ یعنی رابطه‌ای معکوس بین قیمت و مصرف انرژی فرض می‌شود. افزایش قیمت، کاهش مصرف و در نهایت، تخصیص بهینه منابع را به دنبال خواهد داشت.
اما واقعیت پیچیده‌تر است. تقاضای انرژی، تقاضایی مشتق است؛ انرژی به خودی خود مصرف نمی‌شود، بلکه برای استفاده از کالاها و خدماتی که از آن بهره می‌برند، مورد نیاز است. بنابراین، مصرف انرژی (E) به سه عامل کلیدی وابسته است: تعداد تجهیزات مصرف‌کننده انرژی (K)، کارایی انرژی این تجهیزات (ε) و میزان استفاده از آن‌ها (u). به عبارت دیگر، E = f(K, ε, u). هرچه کارایی بیشتر و تعداد و میزان استفاده کمتر باشد، مصرف انرژی کاهش می‌یابد.
در این مدل، متغیر قیمت انرژی وجود ندارد. چرا؟ زیرا تغییر قیمت انرژی به طور مستقیم بر مصرف تأثیر نمی‌گذارد، بلکه از طریق تأثیر بر سه عامل فوق، بر مصرف انرژی اثر می‌گذارد. در یک اقتصاد ایده‌آل، افزایش قیمت انرژی منجر به کاهش میزان استفاده از تجهیزات، افزایش سرمایه‌گذاری در افزایش کارایی و کاهش تعداد تجهیزات می‌شود.
اما اقتصاد ایران با چالش‌های متعددی روبروست: زیرساخت‌های فرسوده در حمل‌ونقل و ساختمان، سابقه طولانی یارانه‌محوری، قیمت‌های دستوری و مخدوش، تحریم‌ها و محدودیت دسترسی به فناوری‌های نوین و مشکلات تولید در بخش عرضه.
در چنین شرایطی، خانوارها و بنگاه‌ها توانایی تعدیل سه عامل اصلی مصرف انرژی (میزان استفاده، کارایی و تعداد تجهیزات) را بدون کاهش رفاه خود ندارند. آیا حمل‌ونقل عمومی ظرفیت لازم را دارد؟ آیا دسترسی به تجهیزات جایگزین با کارایی بیشتر وجود دارد؟ آیا ساختمان‌ها استانداردهای لازم را رعایت می‌کنند؟ آیا فرصت‌های شغلی جایگزین برای کسانی که از وسایل نقلیه قدیمی استفاده می‌کنند، در دسترس است؟ و ده‌ها پرسش دیگر که پاسخ آن‌ها تعیین‌کننده اثرگذاری اصلاح قیمت حامل‌های انرژی است.
در نتیجه، افزایش ناگهانی قیمت انرژی در شرایط فعلی ایران، به طور موقت مصرف را کاهش می‌دهد، اما با کاهش رفاه و افزایش فشار بر خانوارها و بنگاه‌ها همراه خواهد بود. به یاد داشته باشیم، تقاضای انرژی مشتق است و اصلاح قیمت‌ها به تنهایی، معجزه نمی‌کند. اصلاح ساختار اقتصادی، بهبود دسترسی به فناوری‌های نوین، تنظیم بازار و روابط خارجی سالم، پیش‌نیاز هرگونه اصلاح قیمت حامل‌های انرژی و تخصیص بهینه منابع است. تا آن زمان، نباید از مکانیزم قیمت‌ها انتظار معجزه داشته باشیم.
